Peter van Anrooystraat 8
1076 BH Amsterdam
Nederland
Wie is Spinoza? Actuele interpretaties van Spinoza in Nederland en Vlaanderen
Wintercursus 2023 van Vereniging Het Spinozahuis
Het werk van Spinoza valt op tal van manieren te interpreteren. Verschillende experts en Spinozakringen hebben zo ieder hun eigen lezing van zijn werk. In deze wintercursus belichten kenners een aantal belangrijke recente en hedendaagse interpretaties, die we vervolgens met elkaar bespreken.
Locatie: Spinozalyceum, Peter van Anrooystraat 8, 1076 BH Amsterdam
Tijd: 14.00 – 17.00 uur
221229 Wintercursus 2023 uitnodiging (download onderstaand als pdf)
Zaterdag 21 januari
Spinoza, van heilige tot partijganger – Prof. Dr. Henri Krop
Spinoza’s filosofie heeft vanaf het eerste begin de aandacht getrokken. Vele grote denkers gaven op over zijn belang. Zo noemde de vooraanstaande Berlijnse theoloog Friedrich Schleiermacher (1768-1834) Spinoza ‘een heilige voor wie hij een haarlok wilde offeren’. Volgens zijn collega Hegel markeerde Spinoza’s denken het begin van de moderne filosofie, doordat hij als eerste in staat was ‘de wereld als één substantie’ te denken. Gezien de onafgebroken interesse in Spinoza’s filosofie in binnen- en buitenland is het niet verbazingwekkend dat hij sinds 2006 officieel tot de canon van Nederland behoort.
Dit wil niet zeggen dat de visie op Spinoza in de kern altijd hetzelfde is geweest. Integendeel. In zijn boek Spinoza, een paradoxale icoon van Nederland (2014), schetst Henri Krop vier tijdperken waarin telkens een andere visie domineerde. In de laatste periode, dat wil zeggen vanaf de Tweede Wereldoorlog staan, zo laat hij zien, verschillende visies naast elkaar zonder dat er sprake is van een ‘dominant’ beeld.
In zijn lezing bespreekt Henri Krop de invloed van de nieuwe Frans-Italiaanse interpretatie van Spinoza, die sinds het eind van de jaren zestig opging doet. Martial Gueroult (1891-1976), Alexandre Matheron (1926-2020), Gilles Deleuze (1925-1995) en Antonio Negri (*1933) maakten met een aantal geruchtmakende geschriften een einde aan de idealistische en wereldbeschouwelijke visie op Spinoza, die sinds de Spinoza-renaissance van de late Verlichtingsperiode bepalend was geweest. Ook introduceerden zij het structuralisme in de interpretatie van Spinoza’s teksten. Niet langer stelde men zich de vraag naar de historische herkomst van zijn ideeën, maar wel hoe zij passen binnen het geheel van zijn werken. Dit betekende dat het accent werd verlegd van de eerste tweede delen van de Ethica naar de latere delen. Daarin stuitte men op de rol van de passies in Spinoza’s mensvisie. Ook kwam er meer aandacht voor de politieke werken. In één zin: zij ontdeden Spinoza van zijn aureool en transformeerden Schleiermachers heilige in een partijganger. Henri Krop laat zien hoe de Frans-Italiaanse interpretatie zich verhoudt tot de visies op Spinoza van de (vroege) Herman de Dijn, Miriam van Reijen en Theodore Zweerman en tot slot Theun de Vries.
Zaterdag 4 februari
Spinoza, een origineel denker? –Dr. Erno Eskens
In 1990 ontdekten Wim Klever en Marc Berdaj in Parijs min of meer tegelijk een politieverhoor waarin Franciscus van den Enden, de leraar van Spinoza, toegeeft de auteur te zijn twee progressieve geschriften. Deze teksten, anoniem verschenen en tot dan toe niet goed onderzocht, bleken tal van ideeën te bevatten die we ook bij Spinoza tegenkomen.
Van den Enden neemt, net als Spinoza, het eigenbelang als basis van zijn denken. Hij pleit, net als Spinoza, voor vrijheid van meningsuiting en vrijheid is, net als bij Spinoza, bij hem het doel van de (democratische) staat. Bij Van den Enden vinden we ook het deterministische wereldbeeld en de uitdrukking ‘God of Natuur’.
Saillant detail is dat Van den Enden zijn radicale ideeën eerder publiceerde dan Spinoza, wat de vraag oproept hoe origineel Spinoza eigenlijk is. Wim Klever zag Spinoza als een Van den Enden-adept. Hij zou tal van ideeën zonder bronvermelding hebben overgenomen.
Intussen is Van den Endens Vrije politijke stellingen fraai vertaald door Roek Vermeulen en verschenen onder de titel Vrije Staatkundige Stellingen. Dat maakt het mogelijk om de gelijkenissen tussen Van den Enden en Spinoza beter te onderzoeken. Had Klever gelijk? Jatte Spinoza zijn ideeën of ligt het complexer?
Zaterdag 11 maart
Spinoza, een tijdloze denker? – Dr. Karianne Marx
Sinds zijn oprichting in 2006 is de Amsterdamse Spinozakring erop gericht om Spinoza bij een breed (Amsterdams) publiek onder de aandacht te brengen. De oprichters waren, en zijn, ervan overtuigd dat een historische denker als Spinoza thema’s aan de orde stelt, die ook voor twintigste- en 21ste-eeuwers relevant zijn. Denk hierbij aan zijn pleidooi voor religieuze tolerantie en enthousiasme voor een meer democratische staatsinrichting.
Door middel van introductiecursussen, studiegroepen en de jaarlijkse Spinozadag heeft de Amsterdamse Spinozakring sindsdien Spinoza in relatie tot de actualiteit gepresenteerd. Dit is natuurlijk niet vrij van complicaties, want Spinoza schreef niet voor onze actualiteit, maar in en voor zijn eigen historische en culturele context. Karianne Marx (docent voor de Amsterdamse Spinozakring) bespreekt in welke opzichte Spinoza wel en juist geen denker voor onze actualiteit is.
Zaterdag 25 maart
Spinoza als spirituele oefening – Prof. Dr. Andrea Sangiacomo
Aan de hand van het werk van William James en Pierre Hadot laat Spinoza hoogleraar Andrea Sangiacomo zien hoe we Spinoza op een levenskunstige en spirituele wijze kunnen lezen. Spiritueel is daarbij iets anders dan religie. Het is eerder een levenshouding dan een geloofsovertuiging. Deze houding vinden we bij William James, Pierre Hadot en misschien ook wel bij de Boeddha. Wat gebeurt er als we Spinoza door hun bril lezen? Lezing in het Engels. Q & A in het Nederlands.
Over de sprekers
Dr. Henri Krop (1954) is theoloog en filosoof. Vanaf 1988 tot 2021 was hij werkzaam als universitair (hoofd)docent geschiedenis van de wijsbegeerte en bijzonder hoogleraar Spinozastudies aan de Erasmus Universiteit. In zijn onderzoek gaat zijn belangstelling naast Spinoza en zijn receptie vooral uit naar de ontwikkeling van de wijsbegeerte in Nederland. Krop geldt als een van de belangrijkste Spinoza-kenners van ons land. Hij publiceerde onder meer De draagbare Spinoza (1997) en vertaalde Spinoza’s Ethica. Recent verscheen Spinoza: een paradoxale icoon van Nederland.
Erno Eskens (1964) is filosoof en politicoloog. Hij werkt als uitgever bij Noordboek. Eerder was hij (hoofd)redacteur van Filosofie Magazine en programmadirecteur bij de Internationale School voor Wijsbegeerte in Leusden. Hij publiceerde meerdere boeken, waaronder Democratie voor dieren en de Filosofische reisgids voor Nederland en Vlaanderen. Hij promoveerde op Een beestachtige geschiedenis van de filosofie en publiceerde onlangs Denkers en dwalers; een geschiedenis van de filosofie in de Lage Landen. Sinds kort is hij voorzitter van Vereniging Het Spinozahuis.
Karianne Marx (1981) studeerde Wijsbegeerte en Geschiedenis in Utrecht. In 2004 studeerde zij af met een scriptie over Spinoza’s kentheorie. Aan de Vrije Universiteit in Amsterdam promoveerde ze begin 2010 op een historisch-wijsgerig proefschrift over Karl Leonhard Reinhold (1757-1823) en zijn receptie van de filosofie van Kant. Tijdens en na dit promotietraject werkte zij aan de VU als docent. Sinds 2012 geeft zij cursussen voor de Amsterdamse Spinoza Kring en elders. Inmiddels doet zij dit naast een baan in het wetenschaps- en techniekonderwijs voor kinderen.
Andrea Sangiacomo is universitair docent vroege moderne filosofie Aan de Rijksuniversiteit Groningen en bijzonder hoogleraar vanwege Vereniging Het Spinozahuis aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij is kenner van het werk van Spinoza, Descartes en andere vroeg moderne denkers. Daarnaast is hij gespecialiseerd in de Pāli dialogen van de Boeddha.